"विलोम" शब्द "वि" और "लोम" शब्दों से मिलकर बना है:
इसलिए, "विलोम" का शाब्दिक अर्थ विपरीत भाव है।
विलोम शब्द वह शब्द है जो किसी अन्य शब्द के विपरीत अर्थ को व्यक्त करता है। इसमें उस शब्द की विपरीतार्थकता निहित होती है।
सरल शब्दों में, जो शब्द उल्टे अर्थों में प्रयोग किए जाते हैं, उन्हें विलोम शब्द कहते हैं।
विलोमों का अध्ययन करते समय, शब्द की श्रेणी पर विशेष ध्यान देना चाहिए:
यदि देखा जाए तो सबसे अधिक विलोम का निर्माण उपसर्ग लगाकर किया गया है। इनमें अ, अन्, अप, निर् इत्यादि प्रमुख हैं।
| शब्द | विलोम |
|---|---|
| अवनि (धरती) | अम्बर (आकाश) |
| धरती (धरती) | आकाश (आकाश) |
| संधि (मेल) | विग्रह (अलगाव) |
| शब्द (शब्द) | विलोम (विलोम) |
| समास (संक्षेप) | व्यास (विस्तार) |
| अभिज्ञ (जानकार) | अनाभिज्ञ (अंजान) |
| अर्वाचीन (आधुनिक) | प्राचीन (पुराना) |
| अनुलोम (सीधा क्रम) | प्रतिलोम (विपरीत क्रम) |
| विलोम (विपरीत) | अनुलोम (सीधा क्रम) |
| अमर (अविनाशी) | मर्त्य (नश्वर) |
| अनुग्रह (कृपा) | विग्रह (विरोध) |
| जीवन (ज़िंदगी) | मरण (मृत्यु) |
| जीवित (ज़िंदा) | मृत (मुर्दा) |
| अज्ञ (नासमझ) | विज्ञ (समझदार) |
| अशक्त (कमजोर) | सशक्त (मज़बूत) |
| आसक्त (मोहित) | अनासक्त (विरक्त) |
| विशुद्ध/शुद्ध (पवित्र) | अशुद्ध (अपवित्र) |
| आक्रमण (हमला) | प्रतिरक्षा (बचाव) |
| आमिष (मांस) | अनामिष (शाकाहारी) |
| उद्धत (अशिष्ट) | सौम्य (शालीन) |
| रुग्ण (बीमार) | स्वस्थ (तंदुरुस्त) |
| आशीर्वाद (शुभकामना) | अभिशाप (बददुआ) |
| इज्जत (सम्मान) | बेइज्जती (अपमान) |
| उज्ज्वल (चमकदार) | धूमिल (मटमैला) |
| मलिन (गंदा) | पवित्र (साफ़) |
| अनुयायी (अनुगामी) | विरोधी (विपक्षी) |
| युयुत्सा (लड़ने की इच्छा) | मैत्री (मित्रता) |
| अपराधी (दोषी) | निरपराध (बेगुनाह) |
| अशन (भोजन) | अनशन (उपवास) |
| विराट (विशाल) | क्षुद्र (छोटा) |
| विधि (नियम) | निषेध (मनाही) |
| आध्यात्मिक (आत्मा संबंधी) | सांसारिक (दुनियावी) |
| शासक (अधिपति) | शासित (अधीन) |
| आत्मविश्वास (आत्मविश्वास) | आत्मसंयम (आत्मनियंत्रण) |
| राजा (बादशाह) | रंक (गरीब) |
| आह्वान (बुलावा) | विसर्जन (विसर्जन) |
| निन्दा (बुराई) | स्तुति (प्रशंसा) |
| तिमिर (अंधकार) | आलोक (प्रकाश) |
| समृद्धि (समृद्धि) | विनाश (बर्बादी) |
| दंड (सजा) | पुरस्कार (इनाम) |
| स्पर्द्धा (प्रतियोगिता) | सहयोग (सहायता) |
| दुराचार (बुरा आचरण) | सदाचार (अच्छा आचरण) |
| अनिवार्य (ज़रूरी) | ऐच्छिक (वैकल्पिक) |
| देशभक्त (देशप्रेमी) | देशद्रोही (गद्दार) |
| आविर्भाव (प्रकट होना) | तिरोभाव (गायब होना) |
| धृष्ट (ढीठ) | विनम्र (विनम्र) |
| बहिरंग (बाहरी) | अंतरंग (भीतरी) |
| द्रुत (तेज़) | मंथर (धीमा) |
| गौरव (गरिमा) | लाघव (हीनता) |
| निर्भीक (निडर) | भयभीत (डरा हुआ) |
| जारज (अवैध संतान) | औरस (वैध संतान) |
| नूतन (नया) | पुरातन (पुराना) |
| नैसर्गिक/प्राकृतिक (कुदरती) | कृत्रिम (बनावटी) |
| कुटिल (टेढ़ा) | ऋजु (सीधा) |
| परुष (कठोर) | कोमल (मुलायम) |
| भूषण (आभूषण) | दूषण (दोष) |
| प्रलय (विनाश) | सृष्टि (निर्माण) |
| कलुष (मटमैला) | निष्कलुष (साफ़) |
| प्रीति (प्रेम) | द्वेष (घृणा) |
| स्थूल (मोटा) | सूक्ष्म (बारीक) |
| इंसान (मानव) | हैवान (राक्षस) |
| तृष्णा (प्यास/इच्छा) | वितृष्णा (वैराग्य) |
| वसंत (बहार) | पतझड़ (शरद) |
| आचार (व्यवहार) | अनाचार (दुराचार) |
| स्वाधीन (आज़ाद) | पराधीन (गुलाम) |
| स्वजाति (अपनी जाति) | विजाति (दूसरी जाति) |
| कृतज्ञ (आभारी) | कृतघ्न (उपकार न मानने वाला) |
| सहोदर (सगे-जन्में भाई) | अन्योदर्य (सौतेला भाई) |
| महात्मा (महान आत्मा) | दुरात्मा (बुरी आत्मा) |
| मसृण (चिकना) | रुक्ष (खुरदुरा) |