वर्तनी - अशुद्ध और शुद्ध रूप

वर्तनी की परिभाषा

वर्तनी - किसी शब्द में आए हुए अक्षरों को मात्राओं सहित कहने या लिखने की रीति को 'वर्तनी' या 'अक्षरी' कहते हैं। इसे उर्दू में 'हिज्जे' और अंग्रेजी में 'स्पेलिंग' कहा जाता है।

वर्तनी का सीधा संबंध उच्चारण से होता है। हिंदी में जो बोला जाता है वही लिखा जाता है। यदि उच्चारण अशुद्ध होगा तो वर्तनी भी अशुद्ध होगी। प्रायः अपनी मातृभाषा या बोली के कारण उच्चारण में अशुद्धियाँ आ जाती हैं जिसके कारण वर्तनी में भी अशुद्धियाँ आ जाती हैं।

Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1अकृतिमअकृत्रिम
2अक्षोहिणीअक्षौहिणी
3अक्षादनआच्छादन
4अगामीआगामी
5अंगनाअँगना
6अतिश्योक्तिअतिशयोक्ति
7अत्योक्तिअत्युक्ति
8अदितीयअद्वितीय
9अधगतिअधोगति
10अधस्पतनअधःपतन
11अधस्तलअधस्तल
12अधिसाशीअधिशासी
13अध्यनअध्ययन
14अद्यपिअद्यापि
15अध्यात्मकआध्यात्मिक
16अनभिग्यअनभिज्ञ
17अनधिकारअनधिकार
18अनादिकारीअनधिकारी
19अनाधिकृतअनधिकृत
20अनुगृहअनुग्रह
21अनुग्रहीतअनुगृहीत
22अनुदितअनूदित
23अनुयाईअनुयायी
24अनुवादितअनूदित
25अनुशरणअनुसरण
26अनुषांगिकआनुषंगिक
27अनुसंगिकआनुषंगिक
28अनेकोंअनेक
29अन्तराप्रान्तीयअन्तः प्रान्तीय
30अन्तर्ध्यानअन्तर्धान
31अन्र्ततलीयअन्तर्तलीय
32अन्धाअंधा
33अन्त्यक्षरीअन्त्याक्षरी
34अपन्हुतिअपह्नुति
35अपरान्हअपराह्न
36अभ्यन्तरिकआभ्यन्तरिक
37अभ्यस्थअभ्यस्त
38अभिसेकअभिषेक
39अमावश्याअमावस्या
40अमिसआमिष
41अरपनअर्पण
42अश्पृस्यताअस्पृश्यता
43असहनीयअसह्य
44असाम्यताअसाम्य
45अष्टवक्रअष्टावक्र
46अहारआहार
47अहिल्याअहल्या
48अहर्निशिअहर्निश
49अहोरात्रिअहोरात्र
50अद्धरड़उद्धरण
51अवश्यकीयआवश्यक
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1आंखआँख
2आधीनअधीन
3आमिशआमिष
4आयूआयु
5आर्दआर्द्र
6आर्शीवादआशीर्वाद
7आविस्कारआविष्कार
8आस्विकारअस्वीकार
9आहवानआह्वान
10आहूतीआहूति
11आल्हादआह्लाद
12आजीवकाआजीविका
13आट्टालिकाअट्टालिका
14आतीथेयआतिथेय
इ, ई
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1इकतिसइकतीस
2इतिहासिकऐतिहासिक
3इंदवज्राइन्द्रवज्रा
4इंदूइंदु
5इन्द्रबज्राइन्द्रवज्रा
6इप्सितईप्सित
7इश्वरईश्वर
8ईर्षाईर्ष्या
उ, ऊ
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1उच्चश्रवाउच्चैःश्रवा
2उच्छासउच्छ्वास
3उज्वलउज्ज्वल
4उत्कर्षताउत्कर्ष
5उतपातउत्पात
6उदिग्नउद्विग्न
7उपरलिखितउपरिलिखित
8उपरोक्तउपर्युक्त
9उपलक्षउपलक्ष्य
10उरिणउऋण
11उर्मिलाउर्मिला
12उलघंनउल्लंघन
13उंगलीउँगली
14उंशृंखलउच्छृंखल
15उश्रृंखलउच्छृंखल
16उषाउषा
17उन्नतीउन्नति
18उन्मिलितउन्मीलित
19उन्मीलीतउन्मीलित
20ऊर्मीलाउर्मिला
21ऊषाउषा
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1ऋतूऋतु
2ऋषीकेशऋषिकेश
ए, ऐ
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1एकत्रितएकत्र
2एकलौताइकलौता
3एश्वर्यऐश्वर्य
4ऐक्यताऐक्य
5ऐतिहासिकऐतिहासिक
6ऐतीहासिकऐतिहासिक
7ऐषणाएषणा
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1औद्योगीकरणउद्योगीकरण
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1कंचनकाञ्चन
2कनिष्टकनिष्ठ
3कन्हेयाकन्हैया
4करयक्रय
5करोणकरोड़
6कार्यकर्मकार्यक्रम
7कालीदासकालिदास
8कांचकाँच
9किमवदन्तीकिंवदन्ती
10कियारीक्यारी
11किर्तिकीर्ति
12कुमुदनीकुमुदिनी
13कुवरकुंअर
14कुशलताकौशल/कुशलता
15कृशांगिनीकृशांगी
16कृतघ्नीकृतघ्न
17कृत्यकृत्यकृतकृत्य
18क्रिपाकृपा
19कृप्याकृपया
20केन्द्रीयकरणकेन्द्रीकरण
21कैलाशकैलास
22कोतुहलकौतूहल/कुतूहल
23कोमलांगिनीकोमलांगी
24कौशिल्याकौशल्या
25कौशलताकौशल/कुशलता
26कवियत्रीकवयित्री
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1खंबाखंभा
2खेतीहरखेतिहर
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1गरुणगरुड़
2गर्द्धवगर्दभ
3गरिष्टगरिष्ठ
4गांधीजीगाँधीजी
5गायिकीगायिका
6गावगाँव
7गीतांजलीगीतांजलि
8गृहीणीगृहिणी
9गृहीतग्रहीत
10गृहस्थ्यगृहस्थ
11ग्रहीस्थगृहस्थ
12गोपनियगोपनीय
13गोपितगुप्त
14गरीष्ठगरिष्ठ
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1घबड़ानाघबराना
2घनिष्टघनिष्ठ
3घ्रणाघृणा
4घोशघोष
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1चंद्रमोलीचंद्रमौलि
2चक्षुरोगचक्षूरोग
3चाक्षुसचाक्षुष
4चांदचाँद
5चातकिनीचातकी
6चारदीवारीचहारदीवारी
7चारूताईचारूता
8चाहरदीवारीचहारदीवारी
9चिन्हचिह्न
10चरनचरण
11चर्मोत्कर्षचरमोत्कर्ष
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1छमाक्षमा
2छितिक्षिति
3छिद्रान्वेशीछिद्रान्वेषी
4छुधाक्षुधा
5छत्रीक्षत्रिय
6छेमक्षेम
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1जगत जननीजगज्जननी
2जगतनाथजगन्नाथ
3जगबन्धुजगद्वन्धु
4जमाताजामाता
5जागृदवस्थाजागरितावस्था
6जागृतजागरित
7जाग्रितिजागृति
8जाजवल्यमानजाज्वल्यमान
9जात्याभिमानजात्यभिमान
10जात्याभियानजात्यभिमान
11ज्ञानमान्ज्ञानवान्
12ज्ञानूदयज्ञानोदय
13ज्योतसनाज्योत्सना/ज्योत्स्ना
14ज्योत्सनाज्योत्स्ना
15ज्योतिषिज्योतिषी
16जहांजहाँ
17जेष्टज्येष्ठ
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1तदान्तरतदनन्तर
2तंदुरस्ततंदुरुस्त
3तत्कालिकतात्कालिक
4तत्वतत्त्व
5तत्मयतन्मय
6तदोपरान्ततदुपरान्त
7तरूछायातरुच्छाया
8तरुछायातरुच्छाया
9तलावतालाब
10तालासीतलाशी
11तांतताँत
12तिरिष्कारतिरस्कार
13तिलांजलीतिलांजलि
14त्यज्यत्याज्य
15त्यौहारत्योहार
16त्रिगूड़त्रिगुण
17त्रिवार्षिकत्रैवार्षिक
18तृकालत्रिकाल
19तड़िततड़ित्
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1दांतदाँत
2दाइत्वदायित्व
3दारिद्रतादरिद्रता
4दयालदयालु
5दधिचीदधीचि
6दीवारात्रिदिवारान्न
7दुरात्मागणदुरात्मगण
8दुरावस्थादुरवस्था
9दुस्करदुष्कर
10दुस्तरदुस्तर
11दुसहदुस्सह/दुःसह
12दृश्यदृश्य
13दृष्टाद्रष्टा
14दृगदृग
15देहिकदैहिक
16दोसदोष
17द्वारिकाद्वारका
18द्वन्दद्वन्द्व
19द्विवार्षिकद्वैवार्षिक
20दृष्यदृश्य
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1धनाड्यधनाढ्य
2धनुसधनुष
3धराहरधरोहर
4धातूधातु
5धात्रिधात्री
6धुरंदरधुरंधर
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1नछत्रनक्षत्र
2नबाबनवाब
3नमष्कारनमस्कार
4नराजनाराज
5नरिनारी
6नरायड़नारायण
7नर्दयीनिर्दय
8नवमंडलनभोमंडल
9निमिलितनिमीलित
10निरानुनासिकनिरनुनासिक
11निरापराधनिरपराध
12निरावलंब/निरलंबनिरवलंब
13निरोग्यनीरोग
14निरोपमनिरुपम
15निरसतानीरसता
16निरवाननिर्वाण
17नीरवाणनिर्वाण
18निवृतीनिवृत्ति
19निवारणनिवारण
20निषादनिषाद
21निष्कपटीनिष्कपट
22निस्कलंकनिष्कलंक
23निलकंठनीलकंठ
24नुपुरनूपुर
25नदेशनदीश
26नैपुण्यतानैपुण्य/निपुणता
27न्योछावरन्योछावर
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1पक्षीगणपक्षिगण
2पटाच्छेपपटाक्षेप
3पतीतपतित
4पद्मीनीपद्मिनी
5पयोपानपयःपान
6परमार्थपरमार्थ
7परमोषधिपरमौषधि
8परलौकिकपारलौकिक
9परिछेदपरिच्छेद
10परिणतीपरिणति
11परिनामपरिणाम
12परिसदपरिषद्
13परिस्थितीपरिस्थिति
14परिशिस्टपरिशिष्ट
15परीच्छापरीक्षा
16पहुंचपहुँच
17पांचवाँपाँचवाँ
18पारंगकपारंगत
19पिता भक्तिपितृभक्ति
20पिचासपिशाच
21पुजापूजा
22पुनराभिनयपुनरभिनय
23पुनरावलोकनपुनरवलोकन
24पुर्नजागरणपुनर्जागरण
25पुरष्कारपुरस्कार
26पुराणिकपौराणिक
27पुलिंगपुल्लिंग
28पुष्पपुष्प
29पुष्पावलीपुष्पावली
30पुष्यपुण्य
31पूज्यनीयपूजनीय/पूज्य
32पूर्णयपूर्ण
33पृथकपृथक्
34पैत्रिकपैतृक
35पौरुषपौरुष
36पौरुषत्वपौरुष
37पौर्वात्यप्राच्य/पौर्विक/पौरस्त्य
38प्रज्वलितप्रज्वलित
39प्रतिछायाप्रतिच्छाया
40प्रतिज्ञाप्रतिज्ञा
41प्रतिदर्शप्रतिदर्श
42प्रतिनिधिकप्रातिनिधिक
43प्रत्यछप्रत्यक्ष
44प्रद्युम्मप्रद्युम्न
45प्रदर्शनीप्रदर्शनी
46प्रदेसिकप्रादेशिक
47प्रनामप्रणाम
48प्रमाणिकप्रामाणिक
49प्रयसिप्रेयसी
50प्रवर्तनीयप्रवर्तनीय
51प्रशन्नप्रसन्न
52प्रसंसाप्रशंसा
53प्राज्वलितप्रज्वलित
54प्राणीवृन्दप्राणिवृन्द
55प्राप्तीप्राप्ति
56प्राशादप्रासाद
57प्रिथापृथा
58पृष्टपृष्ठ
59परेमप्रेम
60पोषकपोषक
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1फाल्गुणफाल्गुन
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1बंगलाबँगला
2बड़ासाबड़ा-सा
3बरातबरात
4बाजारबाज़ार
5बांसबाँस
6बांसुरीबाँसुरी
7बिराटविराट
8बिधिविधि
9बिश्लेषणविश्लेषण
10बिस्मृतविस्मृत
11बुद्धिमानताबुद्धिमत्ता
12बृजब्रज
13बृजभाषाव्रजभाषा
14ब्रतव्रत
15ब्रम्हब्रह्म
16ब्रम्हाब्रह्मा
17ब्राम्हनब्राह्मण
18ब्रिटीशब्रिटिश
19बहुब्रीहबहुव्रीहि
20बहुल्यताबहुलता
21बहिस्कारबहिष्कार
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1भगीरथीभागीरथी
2भर्तसना, भर्त्सनाभर्त्सना
3भरथभरत
4भविष्यतभविष्यत्
5भविष्यत्वाणीभविष्यवाणी
6भागवत्भागवत
7भाग्यमानभाग्यवान्
8भाष्करभास्कर
9भ्रातागणभ्रातृगण
10भिष्मभीष्म
11भुधरभूधर
12भैय्याभैया
13भस्मिभूतभस्मीभूत
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1महंगामहँगा
2महत्वमहत्त्व
3महत्वाकांछामहत्त्वाकांक्षा
4महात्ममाहात्म्य
5महात्मागणमहात्मगण
6महायग्यमहायज्ञ
7महाराजामहाराज
8मतन्तरमतान्तर
9मतेक्यमतैक्य
10मनज्ञमनोज्ञ
11मनहरमनोहर
12मनीषीगणमनीषिगण
13मनुष्यमानुष्य
14मनोकामनामनःकामना
15मनोकष्टमनःकष्ट
16मनोयोगमनोयोग
17मनोसाधनामनःसाधना
18मन्त्रीमण्डलमन्त्रिमंडल
19मंत्रीवरमंत्रिवर
20मट्टीमिट्टी
21मानवीयकरणमानवीकरण
22मान्यनीयमाननीय
23मालनमालिन
24मात्रहीनमातृहीन
25मिष्ठानमिष्टान्न
26मुनीगनमुनिगण
27मुमुर्षमुमूर्ष
28मुहुर्त्तमुहूर्त्त
29मूलतयःमूलतः
30मृन्मयमृण्मय
31म्रित्युञ्जयमृत्युंजय
32मैथलीसरनमैथिलीशरण
33मूर्धण्यमूर्द्धन्य
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1याज्ञवल्कयाज्ञवल्क्य
2यावत्जीवनयावज्जीवन
3युयुत्सायुयुत्सा
4यद्भियद्यपि
5यसयश
6यसस्वीयशस्वी
7यशलाभयशोलाभ
8यथेष्ठयथेष्ट
9योगीराजयोगिराज
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1रचाइतारचयिता
2रमायनरामायण
3राहुल सांस्कृत्यायनराहुल सांकृत्यायन
4रिषिऋषि
5रूग्नरुग्ण
6राजागणराजगण
7राज्यमहलराजमहल
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1लच्छनलक्षण
2लछिमनलक्ष्मण
3लब्धप्रतिष्ठितलब्धप्रतिष्ठ
4ललायितलालायित
5लिपीलिपि
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1वक्तागणवक्तृगण
2वनिकवणिक्
3वर्नवर्ण
4वांगमयवाङ्मय
5वांक्षनीयवांछनीय
6वानीवाणी
7वाल्मीकवाल्मीकि
8वास्तविक मेंवास्तव में/वस्तुतः
9वास्पवाष्प
10विछेदविच्छेद
11विदेहीवैदेही
12विद्यवानविद्यमान
13विद्यार्थीगणविद्यार्थिगण
14विधिवतविधिवत्
15विदूसीविदुषी
16विभिषिकाविभीषिका
17विरहणीविरहिणी
18विसादविषाद
19वीनावीणा
20वयोप्राप्तवयःप्राप्त
21वैमनस्यतावैमनस्य
22व्यवसाइकव्यावसायिक
23व्यवहारितव्यवहृत
24व्यापितव्याप्त
25वाहनीवाहिनी
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1शताब्दिशताब्दी
2शारिरिकशारीरिक
3शिक्षणेत्तरशिक्षणेतर
4शिरोपीडाशिरःपीडा
5श्रीमानश्रीमान्
6श्रीयुत्श्रीयुत
7श्रोतस्रोत
8श्वेतांगिनीश्वेतांगी
9शोनितशोणित
10शुद्धिकरणशुद्धीकरण
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1संग्रहितसंगृहीत
2सतोगुणसत्त्वगुण
3सन्निधीसन्निधि
4सन्मुखसम्मुख
5सप्ताहिकसाप्ताहिक
6समाजिकसामाजिक
7साम्यतासमता
8सांकलसाँकल
9साक्षातसाक्षात्
10सिंचितसिक्त
11सुंडसूँड
12सुसुम्नासुषुम्ना
13सुश्रूषाशुश्रूषा
14सृजनसर्जन
15सृष्टास्रष्टा
16सृष्टीसृष्टि
17सौजन्यतासौजन्य
18सौहार्द्रसौहार्द
19स्मशानश्मशान
20स्वयम्वरस्वयंवर
21सशंकितसशंक
22सलज्जितसलज्ज
23सस्यस्यामलाशस्यश्यामला
24सन्याससंन्यास
Sr. No. अशुद्ध रूप शुद्ध रूप
1हस्ताक्षेपहस्तक्षेप
2हिगहींग
3हितैशीहितैषी
4हितेच्छुकहितेच्छु
5हिरण्यकश्यपुहिरण्यकशिपु